- Շրջանառությունում առկա
պարտատոմսեր - Առաջնային տեղաբաշխում
պարտատոմսերի - Հետգնումներ
պետական պարտատոմսերի - Երկրորդային շուկա
պարտատոմսերի - Եկամտաբերության կորեր
պարտատոմսերի - Առաջնային գործակալներ
պարտատոմսերի - Արժեթղթերի
համառոտ նկարագրություն
1 Քաղաքացիական օրենսգիրք
Հոդված 146. Արժեթուղթ
1. Արժեթուղթը, սահմանված ձևի և պարտադիր վավերապայմանների պահպանմամբ, գույքային իրավունքները հավաստող փաստաթուղթ է, որի իրականացումը կամ փոխանցումը հնարավոր է միայն այն ներկայացնելիս:
Արժեթղթի փոխանցմամբ փոխանցվում են դրանով հավաստվող բոլոր իրավունքները:
2. Օրենքով նախատեսված դեպքերում և կարգով` արժեթղթով հավաստված իրավունքների իրականացման և փոխանցման համար բավարար են հատուկ գրանցամատյանում (սովորական կամ համակարգչային) դրանց ամրագրման մասին ապացույցները:
Հոդված 154. Պարտատոմս
1. Պարտատոմս է համարվում այն արժեթուղթը, որը հավաստում է դրա տիրապետողի իրավունքը` դրանում նախատեսված ժամկետում պարտատոմս թողարկած անձից ստանալ պարտատոմսի անվանական արժեքը կամ գույքային այլ համարժեք: Պարտատոմսը դրա տիրապետողին իրավունք է տալիս նաև ստանալ պարտատոմսի անվանական արժեքից տոկոս կամ այլ գույքային իրավունքներ:
2. Պարտատոմսերը կարող են լինել ըստ ներկայացնողի կամ անվանական:
Արժեթղթերի (բացի բաժնետոմսերից) դասակարգումը
Արժեթղթերը (բացի բաժնետոմսերից) ֆինանսական շուկայում շրջանառվող գործիքներ են, որոնք վկայում են, որ այդ գործիքները թողարկող սուբյեկտները դրանք մարելու պարտավորություններ են ստանձնել` փողով, այլ ֆինանսական գործիքով կամ տնտեսական արժեք ներկայացնող որևէ այլ գործիքով: Ընդ որում, այս բաժնում ներկայացված արժեթղթերը տարբեր են բաժնետոմսերից, քանի որ արժեթղթի սեփականատիրոջը այն թողարկող սուբյեկտի նկատմամբ սեփականության իրավունք չեն տալիս: Արժեթղթերի հիմնական ձևերից են` պետական գանձապետական մուրհակները, պետական պարտատոմսերը, կորպորատիվ պարտատոմսերն ու չապահովված երկարաժամկետ պարտատոմսերը (չապահովված պարտքային պարտավորություններ - debenture), ձեռնարկությունների կարճաժամկետ պարտատոմսերը (կարճաժամկետ շրջանառու գործիքներ - commercial paper), ավանդային կազմակերպությունների շրջանառվող ավանդային սերտիֆիկատները և նմանատիպ այլ գործիքներ, որոնք սովորաբար վաճառվում են ֆինանսական շուկաներում: Այն վարկերը կամ պարտավորությունները, որոնք այս կամ այն պատճառով փաստացի դարձել են շուկայում շրջանառվող, ևս պետք է ընդգրկվեն այս դասակարգման մեջ:
Արժեթուղթը վկայում է, որ գոյություն ունի այն թողարկողի նկատմամբ ֆինանսական պահանջ և սահմանում է տոկոսավճարների և հիմնական գումարի մարման գրաֆիկը: Դրամավարկային վիճակագրություն իրականացնելիս արժեթղթերը դասակարգվում են ըստ հետևյալ հիմնական ձևերի.
- արժեկտրոնային արժեթղթեր, որոնց տոկոսավճարները կամ կուպոնային վճարումները պարբերաբար կատարվում են գործիքի գոյության ամբողջ ընթացքում, իսկ հիմնական գումարը վճարվում է արժեթղթի մարման ժամանակ,
- ամորտիզացվող արժեթղթեր, որոնց և՛ տոկոսավճարները, և՛ հիմնական գումարի մասնակի վճարումները հավասար չափաբաժիններով պարբերաբար կատարվում են գործիքի գոյության ամբողջ ընթացքում,
- զեղչատոկոսային (դիսկոնտային) կամ զրո կուպոնային արժեթղթեր, որոնք թողարկվում և տեղաբաշխվում են անվանական արժեքից ցածր գնով և վճարման օրը (at maturity) մարվում են անվանական արժեքով,
- մեծ զեղչատոկոսով (դիսկոնտային) արժեթղթեր (deep discount), որոնք թողարկվում և տեղաբաշխվում են անվանական արժեքից ցածր գնով, ընդ որում, տոկոսների մի մասը վճարվում է պարբերաբար արժեթղթի գոյության ընթացքում, իսկ հիմնական գումարի մարումը և տոկոսների հիմնական (էական) մասի վճարումը կատարվում է արժեթղթի մարման ժամանակ:
- ինդեքսավորված արժեթղթեր, որոնց դիմաց վճարվող տոկոսները և/կամ հիմնական գումարի վճարումները փոխկապվածության մեջ են դրվում սղաճի կամ փոխարժեքի հետ:
Այն արտոնյալ բաժնետոմսերը, որոնց դիմաց ստացվում է հաստատագրված (ֆիքսված) եկամուտ, սակայն թողարկող ձեռնարկության կապիտալում մասնակցություն չեն ենթադրում, դասակարգվում են որպես արժեթղթեր: Պարտատոմսերը, որոնք փոխարկելի են բաժնետոմսերի, նույնպես պետք է դասակարգվեն այս կատեգորիայում:
Արժեթղթերի (բացի բաժնետոմսերից) թողարկման հնարավորություններից մեկը ֆինանսական ակտիվների արժեթղթավորումն է: Արժեթղթավորումն, ըստ էության, այնպիսի ֆինանսական ակտիվների դիմաց արժեթղթերի թողարկումն է, ինչպիսիք են, օրինակ՝ հիփոթեքային վարկերը, վարկային քարտի տնօրինողների նկատմամբ պահանջները և վարկերի այլ տեսակներ: Նման ֆինանսական ակտիվները շարունակում են մնալ հաշվեկշռում՝ որպես դրանք ձեռք բերողների ակտիվներ, մինչդեռ թողարկողներն իրենց համապատասխան պարտավորությունները գրանցում են որպես արժեթղթեր:
Իրականացվում է նաև արժեթղթերի (բացի բաժնետոմսերից) այլընտրանքային դասակարգում՝ ըստ ժամկետայնության (կարճաժամկետ, միջինժամկետ և երկարաժամկետ)՝ հիմնված հետևյալ չափանիշների վրա՝
Կարճաժամկետ արժեթղթեր - Ընդգրկում է այն արժեթղթերը, որոնք ունեն 1 տարի կամ մեկ տարուց պակաս մարման ժամկետ:
Միջինժամկետ արժեթղթեր - Այս արժեթղթերի մարման ժամկետները կախված են տվյալ երկրի ֆինանսական շուկաներում կիրառվող արժեթղթերի ժամկետայնություններից: Որպես կանոն, նշված ենթակատեգորիայում են ընդգրկվում մեկից մինչև հինգ տարի մարման ժամկետ ունեցող արժեթղթերը:
Երկարաժամկետ արժեթղթեր - Ընդգրկում է այն արժեթղթերը, որոնց մարման ժամկետներն ավելի երկար են, քան կարճաժամկետ և միջինժամկետ արժեթղթերինը:
Ռեպո համաձայնագրեր
Ռեպո համաձայնագիրը արժեթղթերի հետգնման համաձայնագիր է, համաձայն որի մի կողմը մյուսին արժեթղթեր է վաճառում՝ դրանք կամ նույն ծավալի նմանատիպ այլ արժեթղթեր ապագայում հետ գնելու պայմանով: Ընդ որում, արժեթղթերի գնորդ կողմը իրավունք է ստանում պայմանագրի գործողության ընթացքում, մինչև հետգնման (հետվաճառքի) ամսաթիվը ռեպո արժեթղթերով գործառնություններ կատարել, իսկ պայմանագրի մարման պահին պետք է նմանատիպ արժեթղթեր հետ վաճառի մյուս կողմին: Այս գործարքում հետ գնելու պայմանը ռեպո համաձայնագիրն ավելի նման է դարձնում գրավադրված վարկին, քան արժեթղթերի առք ու վաճառքին: Հետևաբար, ռեպո-համաձայնագրերում արժեթղթեր վաճառող կողմը պետք է շարունակի իր հաշվեկշռում ցույց տալ հետգնման պայմանով վաճառված արժեթղթերը: Այնուամենայնիվ, քանի որ ռեպո համաձայնագրերը նաև արժեթղթերի առք ու վաճառքի տարր են պարունակում, որոշ դեպքերում դրանք գրանցվում են և՛ որպես վարկավորում, և՛ որպես արժեթղթերի առք ու վաճառք: Այս պրակտիկան կիրառվում է նաև Հայաստանի Հանրապետության բանկային համակարգում: